Maandag 13 oktober stond De Rode Hoed in het teken van nood breekt wet. Dit was de tweede avond van het drieluik, gebaseerd op de gelijknamige podcast Morele Wezens, te beluisteren via Spotify en Apple Podcasts.
Nood breekt wet gaat over de beslissingen die in een crisis genomen moeten worden, wanneer er geen ruimte is voor hoor- en wederhoor. Naar wie luisteren we in crisistijd? En hoe nemen we de verschillende belangen mee? Deze avond werden de vraagstukken voorgelegd aan Jet Bussemaker (voorzitter Raad voor Volksgezondheid & Samenleving), Marion Koopmans (wetenschappelijk directeur van het Pandemic Disaster Preparedness Centre), Martijntje Smits (filosoof en mede-oprichter van de Vierde Golf) en Jaron Harambam (socioloog en universitair docent aan de UvA, gespecialiseerd in digitale waarheidspolitiek). Met de hosts van de podcast Martine de Vries (kinderarts, ethicus en voorzitter van het CEG) en Hafez Ismaïli M’hamdi (ethicus en vice voorzitter van het CEG) met als moderator Shula Tas.
Gedurende deze avond kijken we naar de voorbeelden van de covid-crisis om ons voor te bereiden op de toekomst. Het doel is om een mogelijke, toekomstige crisis zo goed, gezond en democratisch mogelijk te lijf te gaan. Hierin is het de kunst om snel te beslissen terwijl er zo veel mogelijk belangen worden meegewogen.
Om de hersenen te activeren krijgt het publiek drie stellingen over de covid-crisis voor de kiezen. Zijn mondkapjes effectief? Was het, gezien de kennis die we hadden, een goed besluit de scholen te sluiten? En: was er voldoende vrijheid met de QR-code en het toegangsbewijs op een schaal van één tot vijf?
Hafez Ismaïli M’hamdi werd gevraagd om te reageren op de antwoorden van het publiek. Opvallend is dat de vraag naar een feit toch verschillend wordt beantwoord terwijl je meer gemeenschappelijke overweging verwacht. Hierbij is het belangrijk om de definities helder te hebben. Ook in de covid-crisis definieerden we gezondheid verschillend. De definitie kon heel klein en concreet zijn, of juist heel groot. Zo definieert de World Health Organization (WHO) gezondheid breed als een compleet fysiek, mentaal en sociaal welbevinden. Met als gevolg dat er verschillende invalshoeken naast elkaar bestaan.
Er is hier sprake van pluralisme, waarbij er meerdere principes van de werkelijkheid naast elkaar bestaan. Er is niet langer één waarheid. Spreken over ‘de wetenschap’ was niet langer mogelijk omdat er ook binnen de wetenschap geen consensus was.
Al deze perspectieven moeten we serieus nemen om een crisis samen aan te kunnen gaan. Dit betekent dat iedereen gehoord moet worden, want door alle belangen mee te nemen, kun je de besluitvoering rechtvaardigen. Hafez Ismaïli M’hamdi pleit voor zowel een goede voorbereiding als een buffer. Bijvoorbeeld middels het inrekenen van extra IC bedden of juist door een andere fysieke inrichting te hanteren waardoor afstand houden makkelijker kan zijn.
Martine de Vries neemt de zaal mee naar het begin van de covid-crisis. In haar rol als kinderarts merkte ze op dat jaar jonge psychiatrische patiënten opbloeiden. Zij waren ineens gelijk met hun leeftijdsgenoten en de druk om het normale leven te leven was er even vanaf. Ook werden kinderen minder vaak ziek, waardoor het relatief rustig was op haar afdeling.
Ze schetst hoe de eerste maanden in het ziekenhuis eruitzagen. Vanwege de rust op haar eigen afdeling, werd ze op andere afdelingen ingezet. Hierover zegt ze: In het begin wisten we niets. Er hingen whiteboards aan de wand met namen om het ziekenhuis draaiende te houden, mochten er collega’s uitvallen. Dit was het scenario waarin alles zich afspeelde.
Om deze reden vindt ze het niet terecht wanneer mensen spreken in termen van ‘nooit meer’, zoals nooit meer een QR-code of toegangsbewijs. Als een nieuwe crisis voornamelijk kinderen raakt, dan nemen we natuurlijk vergaande maatregelen om hen te beschermen. In een volgende crisis zal er opnieuw een nieuw moment zijn dat we niet weten wat er op ons afkomt.
Jaron Harambam onderzocht in de covid-crisis welke bronnen ons overtuigden. Hierin viel hem op dat de manier waarop er gecommuniceerd werd van belang was. De communicatie vanuit de overheid leek één blok. Dit was een solide houding om angst weg te nemen, maar heeft ook wantrouwen gevoed. Er waren behoeften in de samenleving waaraan niet voldaan werd. Hierin is sprake van pluriformiteit: een veelvoud aan opvattingen, die de crisis complex maakt.
In dat communicatieblok is wetenschap een argument geworden van de politiek. We zagen een viroloog naast Mark Rutte staan op televisie. Wat eigenlijk heel gek was. Harambam pleit ervoor om politiek en wetenschap gescheiden te houden.
In de crisis vervaagde de rol tussen wetenschap en politiek. In de zin dat de wetenschap kennis opleverde die kon zeggen wat wij als samenleving moesten doen. Maar dat is niet de rol van de wetenschap. De politiek is hiervoor aangewezen.
Martijntje Smits reageerde op de vraag naar het begin van haar platform De Vierde Golf, dat zich inzet voor crisisbestendige democratie. Deze begon met de schok die ze ervaarde van de democratische houding tijdens de crisis. Waar waren onze democratische waarden toen? Hierbij geeft ze een voorbeeld van haar vergadering in mei 2020 over de covid-crisis. Deze vergadering mocht niet fysiek doorgaan volgens de rechter. Is het dan wel mogelijk om het recht op meningsuiting te gebruiken? De democratische grondwaarden horen deze vrijheid van meningsuiting juist te borgen, ook in een crisis. Deze dilemma’s behandelt De Vierde Golf.
In deze dilemma’s ziet ze wicked problems naar bovendrijven: problemen waarvan niet duidelijk is wat precies het probleem is. Dit zagen we terug in de crisis. Vervolgens werden er maatregelen genomen waarmee het probleem nog complexer werd. Als oplossing ziet ze een rol voor pluraliteit omdat er ruimte moet blijven voor de grondwaarden, ook als er snel besloten moet worden. Hiermee sluit ze zich aan bij de woorden van Hafez Ismaïli M’hamdi. Er moet al een plan of systeem klaarliggen.
Marion Koopmans heeft een key takeaway uit haar tijd in het Outbreak Management Team (OMT): Hoe communiceer je goed voor iedereen binnen 24 uur? Hierover heeft ze destijds veel gediscussieerd, maar dat kwam niet breed in beeld. Als directeur van het Pandemic Disaster Preparedness Centre doet ze oefeningen met haar collega’s waarin crisissen worden nagespeeld. Wat opvallend is, is dat de besluiten uit deze oefeningen sterk uiteenlopen door de verschillende denkwerelden. Dit ziet ze als een teken dat we nog veel van elkaar te leren hebben.
Jet Bussemaker beschrijft de beginperiode van de covid-crisis. Trump I was net achter de rug, waarna er meer ruimte ontstond voor de wetenschap. Ze omschrijft het intensieve debat rondom de specifieke tijd van avondklok terwijl de sluiting van scholen niet op eenzelfde manier besproken werd. In die tijd luidde ze de noodklok omdat mensen in het verpleeghuis niet menswaardig stierven. Haar rol in het Maatschappelijk Impact Team (MIT) draaide om de vraag: hoe moet het dan? Toen het MIT in 2022 werd opgericht was het virus al aan banden en werd het MIT als tegenhanger van het OMT gezien. Per september 2024 is het MIT in de waakstand gezet. In haar laatste werkzaamheden in dit team woog ze de waarden af die in een crisis meespeelden. Daarnaast noemt ze mooie voorbeelden manieren om op een goede manier lastige keuzes te maken, zoals een moreel beraad in het ziekenhuis tot uitnodigingen aan inwoners om te vergaderen in het gemeentehuis. Ze noemt er een boek bij: The fragility of goodness (1986) van de filosoof Martha Nussbaum. Het boek beschrijft de invloed van externe factoren op het goede leven.
Tussen het aandragen van vruchtbare oplossingen, benoemt Hafez Ismaïli M’hamdi een punt dat ook tijdens de eerste avond van Morele Wezens voorbij kwam: de samenleving kan een crisis nu minder goed aan dan vijf jaar geleden. Het vertrouwen in de politiek is verwaterd en het gevolg hiervan zien we terug in het huidige politieke landschap. Pluralisme is niet alleen een kwantitatief, maar ook een kwalitatief begrip.
Nu de avond uiteen is gezet is dit het punt waarop ik, als student Toegepaste Filosofie, mijn reflectie mag delen.
Tijdens deze avond gebeurde hetzelfde als in de covid-crisis, maar dan in het klein. Als publiek zitten we weer in de standpunten van die tijd terwijl de crisis toch jaren geleden is. Er werd zowel instemmend geknikt als tegendraads onderbroken. Ook hier en nu zijn de standpunten even pluriform.
Hoewel ik me kan vinden in al de voorgestelde oplossingen die zijn aangedragen, vraag ik me af of we met deze oplossingen weer het goede leven leiden. Als we ook in een crisis het goede leven kunnen leiden, dan hebben we minder externe oplossingen nodig.
Tijdens de covid-crisis dacht ik geregeld aan het volgende citaat: “Hat man sein Warum des Lebens, so verträgt man sich fast mit jedem Wie.” Uit Götzen-Dämmerung (1889) van Friedrich Nietzsche. Ik vertaal het naar: Hij die een waarom heeft in het leven, verdraagt iedere vorm van hoe.
Ondanks een avondklok of meningsverschillen kon ik alsnog mijn persoonlijke zingeving nastreven. Het was mijn variant van het goede leven. Dit goede leven bevat ook leed, onrecht en de dood. Het is een leven waarin het draait om waarvoor ik leef, onder alle omstandigheden.
Blijf daarom kritisch reflecteren op uw binnenwereld. Zeker wanneer u met tegenslag te maken krijgt. Doorstaat u dit zoals u wenst voor uzelf? Door hier scherp op te zijn, bent u minder afhankelijk van de zeer complexe, externe wereld.
Maandag 10 november is de derde en laatste avond van het drieluik Morele Wezens. Het thema van deze avond heet kind op maat: de toekomst van voortplantingstechnologieën. Is het moreel verantwoord om een kind te behandelen als iets ‘maakbaars’? Of hebben we juist de plicht om ongeboren kinderen zo gezond mogelijk te maken? We gaan op onderzoek met Britta van Beers (hoogleraar recht, ethiek en biotechnologie, Vrije Universiteit Amsterdam), Susana Chuva de Sousa Lopes (hoogleraar ontwikkelingsbiologie, LUMC), Jan Paternotte (Lid van de Tweede Kamer voor D66), Tsjalling Swierstra (hoogleraar Filosofie bij Maastricht University) en Simone Harmsen (onderzoeker bij het Rathenau Instituut).
Moderator: Shula Tas. Kaarten zijn hier te koop. Denkt u mee?